Η συμβολή της Θεατρικής Τέχνης στη δημιουργία Περιβαλλοντικής συνείδησης
Ήταν κάποιος Ιούνης του ΄99. Μέσα σε ένα πλατανόδασος, στους νοτιοδυτικούς πρόποδες του Χελμού, με πολλά νερά… και πηγές και … και…και…... Μετά από ένα καθαρά βιωματικό και παιγνιώδες πρόγραμμα για παιδιά νηπιαγωγείου, από το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Κλειτορίας….

Σκέφτηκα να αξιολογήσω ότι είχε συμβεί, μα δε μπορούσα.

«Τα συναισθήματα δεν περιγράφονται…» είπα.

Μερικές μέρες μετά, όταν όλα είχαν τελειώσει , παρέλαβα ένα γράμμα από το νηπιαγωγείο και άκουσα τη φωνή ενός μικρού παιδιού-μαθητή.

Ή θα΄λεγα καλύτερα μια …κραυγή που έλεγε:

«…….Ήταν σαν μια γιορτή κάτω από τα  δένδρα. Θάθελα …..όταν έχει καλό καιρό, να είμαι εκεί, αλλά με τους φίλους μου…..να ζω σε μια σκηνή στο δάσος,…..να ξεκουράζομαι με ζωγραφική και παιχνίδια στο νερό,…..να ΄ρχεται να μας επισκέπτεται η κούκλα: ο παπάκης Γιαννάκης,…..να είχαμε δένδρα, να ακούω το τραγούδι των πουλιών, …..να  βλέπω τις χρωματιστές πεταλούδες. Θα΄θελα….. Ένα σπίτι στο δάσος. Και νερό. Πολύ νερό…. Καθαρό.    ……Και φως…. πολύ φως!!!!!»

 Ήταν η απαρχή για αναζήτηση και καταγραφή μερικών σκέψεων θεωρητικών και πρακτικών-που βέβαια μετά την χρόνια εφαρμογή και αξιολόγησή τους σε προγράμματα, θεματικά δίκτυα κ.λ.π., καθιερώθηκαν και επεκτάθηκαν με διάφορες μορφές- για το πώς μπορεί να συνδεθεί η περιβαλλοντική αγωγή με τις καλλιτεχνικές μορφές έκφρασης, το παιχνίδι και ειδικότερα το θεατρικό και να χρησιμοποιήσει αυτές ως εργαλείο της.

 

Περιβαλλοντική και Αισθητική Αγωγή- Γενικά στοιχεία

Στόχος της Περιβαλλοντικής Αγωγής(Π.Α.) είναι η αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών ώστε να δράσουμε για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Ο παραπάνω στόχος δεν ικανοποιείται χωρίς την κινητοποίηση του συναισθηματικού και ψυχοκινητικού τομέα και μόνο με το γνωστικό. Στην κινητοποίηση αυτή, το σημαντικότερο ρόλο παίζει η βιωματική προσέγγιση του θέματος και η Τέχνη αποτελεί το σημαντικότερο μεθοδολογικό εργαλείο για την επίτευξη του στόχου αυτού.

       Η πολύχρονη εμπειρία από την υλοποίηση προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Αγωγής  στο Κ.Π.Ε. Κλειτορίας αλλά και σχολικών προγραμμάτων ή θεματικών Δικτύων που απευθύνονταν σε μαθητές, εκπαιδευτικούς, γονείς και πολίτες ποικίλων κοινωνικών ομάδων καθώς και η καταγραφή των απόψεων των παραπάνω, καταδεικνύει την πολύτιμη, ενδιαφέρουσα και απαραίτητη συνεισφορά, συμβολή, ένταξη και αξιοποίηση των Τεχνών και ιδιαίτερα των τεχνικών του θεατρικού παιχνιδιού ως μεθοδολογικό εργαλείο και μέσο για τη δυναμική απογείωση μιας περιβαλλοντικής ομάδας, την επιτυχία ενός προγράμματος και ταυτόχρονα την κατανόηση και συνειδητοποίηση- μέσω του σώματος, του μυαλού και των συναισθημάτων- των σχέσεων, αλληλεπιδράσεων και των προβλημάτων του περιβάλλοντος, συμβάλλοντας ενεργά μέσα από το κατάλληλο επίπεδο συναισθηματικής διέγερσης, σε υπεύθυνες οικολογικές συμπεριφορές στην κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης.

 

 

 

Σχέση Τέχνης και Περιβαλλοντικής Αγωγής

   Αυτή η σχέση μπορεί να ειδωθεί από δυο οπτικές:

Η πρώτη αφορά την  Π. Α., το περιβάλλον μέσα στην Τέχνη: Μιλάμε για μια προσέγγιση με το πολυεπιστημονικό μεθοδολογικό μοντέλο. Δηλαδή την προσπάθεια κατά την οποία εμπλουτίζονται τα διάφορα γνωστικά αντικείμενα με την περιβαλλοντική διάσταση.

Για παράδειγμα:Στο αντικείμενο της Γλώσσας και ειδικότερα μέσα σε ποιήματα, μπορούμε να διακρίνουμε περιγραφές, πολλά στοιχεία αλλά και προβλήματα που αφορούν το φυσικό περιβάλλον.

Η δεύτερη αφορά την ένταξη και αξιοποίηση της Τέχνης με τις διάφορες μορφές της μέσα στην Π.Α. και τα προγράμματά της: Εδώ η προσέγγιση είναι διεπιστημονική. Με αφετηρία το περιβαλλοντικό ζήτημα-θέμα με το οποίο θα ασχοληθεί η Περιβαλλοντική Ομάδα που υλοποιεί ένα πρόγραμμα, εντάσσουμε στην πολλαπλή επεξεργασία και διερεύνησή του και στις φάσεις εξέλιξής του, διάφορα γνωστικά αντικείμενα με στόχο τη σαφή κατανόηση του θέματος εκ των οποίων ενδιαφέρουσα θέση κατέχουν και οι Τέχνες.

Για παράδειγμα: στο περιβαλλοντικό πρόγραμμα με θέμα την ανακύκλωση και στο ερώτημα αν είναι άχρηστα τα απορρίμματα(περιβαλλοντικό πρόβλημα) εισάγουμε το ζήτημα της επαναχρησιμοποίησης μέσα από το αντικείμενο της αισθητικής Αγωγής δημιουργώντας κατασκευές, κούκλες κ.ά από άχρηστα υλικά, τα οποία μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε ως ερέθισμα για πολλαπλή επεξεργασία και δράση(θεατρικό παιχνίδι, δραματοποίηση, έκθεση κ.λ.π.)

Έτσι κάθε δραστηριότητα Τέχνης είναι εν δυνάμει συνεργάτης στην υλοποίηση προγράμματος Περιβαλλοντικής Αγωγής. Καθεμιά με τον τρόπο της και στην ώρα της. 

Η δεύτερη προσέγγιση, οι Τέχνες μέσα στα προγράμματα Π.Α, είναι αυτή που ενδιαφέρει όσους υλοποιούν ή θα υλοποιήσουν ένα τέτοιο ολοκληρωμένο πρόγραμμα.

 

Η Θεατρική Τέχνη στα διάφορα στάδια και μεθόδους υλοποίησης προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Αγωγής

Ανάλογα με τη μεθοδολογία, τους στόχους και το θέμα των προγραμμάτων, οι Τέχνες ως δραστηριότητες αυτών, εντάσσονται στις διάφορες φάσεις και στάδια εξέλιξής τους: φάση συγκρότησης ομάδας, σχεδιασμός δραστηριοτήτων, παιχνίδια ρόλων, περιβαλλοντικό μονοπάτι, παρουσίαση αποτελεσμάτων-βιωμάτων και αξιολόγηση ικανοποιώντας ταυτόχρονα τις βασικές αρχές και τους γενικούς στόχους της Π.Α.

α. Στην αρχική φάση συγκρότησης της ομάδας

Τα παιχνίδια γνωριμίας –επικοινωνίας είναι απαραίτητα και συμβάλλουν θετικά στη δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης, ασφάλειας και επικοινωνίας στα μέλη της ομάδας. Έτσι δημιουργούνται οι απαραίτητες προϋποθέσεις για να αναπτυχθεί στην ομάδα μια δυναμική που θα αυξήσει την ενεργοποίηση και την πρωτοβουλία των μελών της.

Η αλληλεπίδραση που υφίσταται, είναι ένα βασικό στοιχείο στην οικοδόμηση της γνώσης. Ας σημειωθεί ότι η επανάληψη τέτοιων παιχνιδιών στην έναρξη κάθε νέας συνάντησης , ανανεώνει το δημιουργικό κλίμα και την δυναμική της ομάδας, ενώ ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι αυτός του εμψυχωτή.

β. Κατά το σχεδιασμό των δραστηριοτήτων

Οι μαθητές σύμφωνα με τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους, αναλαμβάνουν «ρόλους» και μάλιστα ενεργητικούς. Πράγμα που αποτελεί απαίτηση και στόχο της ελεύθερης, δημοκρατικής και σύγχρονης εκπαίδευσης και αγωγής. Βέβαια εδώ μιλάμε για το μαθητοκεντρικό μοντέλο διδασκαλίας, βασικό στοιχείο στη φιλοσοφία της Π.Α.

γ. Στα παιχνίδια ρόλων

Οι παίκτες συμμετέχουν με ελκυστικό και ευέλικτο τρόπο στην επεξεργασία ενός γνωστικού αντικειμένου(εν προκειμένω ενός περιβαλλοντικού ζητήματος ή προβλήματος) το συνδυάζουν με την εμπειρία της πράξης, την ομαδική εργασία, τη συναισθηματική συμβολή και την καλλιτεχνική διαδρομή, ενώ οδηγούνται σε μια γόνιμη μέθοδο κατανόησης του ζητήματος- προβλήματος.

Ο μύθος και οι ρόλοι, αποτελούν ένα σύνολο από πολλά ΑΝ που φτιάχνουν τη συμβατική σκηνική πραγματικότητα που όμως είναι βασισμένη στην ίδια τη ζωή, τα προβλήματα και τα γεγονότα της. Αυτό το μαγικό ΑΝ που κατά τον Στανισλάβσκι είναι ερέθισμα για εσώτερες  σωματικές ενέργειες και στάσεις ζωής. Το παιδί μαθαίνει παίζοντας τα γεγονότα της ζωής, ερμηνεύει την ανθρώπινη συμπεριφορά αλλά και των άλλων όντων, αναλύει τους χαρακτήρες, τις σχέσεις και τα προβλήματα ενώ δημιουργεί τις δικές του προτάσεις, συμπεριφορές και στάσεις απέναντι στα πρόσωπα και γεγονότα, μέσω της μεταμόρφωσης.

δ. Στο Περιβαλλοντικό μονοπάτι

    Εδώ χρησιμοποιούνται οι τεχνικές της παρατήρησης, της ανακάλυψης, της γνωριμίας και της βιωματικής προσέγγισης του περιβάλλοντος και των στοιχείων του κυρίως μέσω των αισθήσεων, της αισθησιοκινητικής δράσης, της έκφρασης, της μίμησης  και του θεατρικού παιχνιδιού σε εξωτερικό χώρο (φυσικό – αστικό).Τα ερεθίσματα που εντοπίζονται ή που δίνονται (οπτικά, ακουστικά, απτικά, χωρικά, χρονικά κλπ.) συγκρατούνται στην μνήμη (το τοπίο ως μνήμη), εκφράζονται σωματικά (η φύση ως σώμα) για να αξιοποιηθούν δημιουργικά κατά την δράση και σύμφωνα με την ακολουθία:      

περιβάλλον           μύθος               ρόλος ή

      περιβάλλον           ρόλος               μύθος

Εξάλλου μια και κάθε κίνηση του σύμπαντος είναι εγγεγραμμένη στη μνήμη του σώματός μας(εφόσον το σώμα αποτελείται από ύλη που φτιάχτηκε από το σύμπαν) μπορούμε, ως μιμητικά όντα, να αναπαραστήσουμε τις ενέργειες της Φύσης.

     Με τη βοήθεια των παιγνιωδών δραστηριοτήτων, το παιδί έρχεται σε άμεση επαφή και εμπειρία με το περιβάλλον και ιδίως το φυσικό μέσα στο οποίο:

-ανακαλύπτει τον ψυχικό βιότοπό του: Μια αναγκαία προϋπόθεση    για την ανακάλυψη, γνώση και κατανόηση του φυσικού βιότοπου, των σχέσεων που αλληλοσυνδέουν και επηρεάζουν τα μέρη του, των φυσικών κύκλων καθώς και των αρχών που διέπουν τα οικοσυστήματα.

-ανακαλύπτει τη ζωή στο μικρόκοσμο ενός βιοτόπου σε σχέση με τον ψυχικό βιότοπο,

-περνάει σταδιακά σε μια συνθετική αντίληψη του κόσμου ενώ συγχρόνως τολμά την προσωπική του ένταξη στον φυσικό κόσμο και στο κοινωνικό πλαίσιο με το τρίπτυχο σώμα- νους-ψυχή κατανοώντας την πραγματική του θέση. Για να φτάσει σε μια ολοκληρωμένη άποψη και πρόταση ζωής(αίσθηση-γνώση- κατανόηση- συνείδηση-πρόταση ζωής ή γνώση-αίσθηση- κατανόηση- συνείδηση- πρόταση ζωής),

-χρησιμοποιεί ερεθίσματα που συλλέγει από το περιβάλλον τα μεταπλάθει, εμπνέεται και δημιουργεί αναπτύσσοντας ταυτόχρονα τη φαντασία του,

-καλλιεργεί και εδραιώνει την ευαισθησία του, το αισθητικό του κριτήριο μιας και η ίδια η φύση έχει μια αισθητική που δεν περνά απαρατήρητη,

-εξοικειώνει το σώμα και τα συναισθήματά του σε σχέση με το περιβάλλον και τα στοιχεία του,

-ικανοποιεί την ανάγκη του για παιχνίδι, χαίρεται τη συμμετοχή του σε ομαδοσυνεργατικά παιχνίδια

ε. Στην παρουσίαση αποτελεσμάτων –βιωμάτων και στην αξιολόγηση

Κατά την παρουσίαση των αποτελεσμάτων και εμπειριών του προγράμματος στη σχολική κοινότητα, την τοπική κοινωνία ή αλλού, μπορεί να χρησιμοποιηθούν τεχνικές από τις πάντα ελκυστικές για το θεατή αναπαραστατικές ή άλλες μορφές τέχνης και έτσι επιτυγχάνεται η εικονοποιημένη εξωτερίκευση των συγκινήσεων, των εμπειριών, των εντυπώσεων, των γνώσεων(εμπειρικών-συμβολικών), των απόψεων, των προτάσεων αλλά και των στάσεων που αποκτήθηκαν κατά την υλοποίηση του προγράμματος.

Τα παραπάνω μπορούν επίσης να λειτουργήσουν σα μια μορφή ή τμήμα της τελικής αξιολόγησης των στόχων που είχαν τεθεί αρχικά για το πρόγραμμα ή ακόμα και της ενδιάμεσης διαμορφωτικής.

 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Η έρευνα που αφορά στην γνώμη των εμπλεκομένων με τη θέση και το ενδιαφέρον που έχουν στα προγράμματα περιβαλλοντικής αγωγής (σε σχολεία, Κ.Π.Ε. ή αλλού)οι δραστηριότητες τέχνης με τη μορφή κυρίως του θεατρικού παιχνιδιού, η προσωπική εμπειρία από το βιωματικό –εμψυχωτικό και συντονιστικό ρόλο στο Δίκτυο: «Η θεατρική Αγωγή ως μέσο και εργαλείο για την Περιβαλλοντική Αγωγή», έδειξε ότι αυτές οι δραστηριότητες τοποθετούνται στις κορυφαίες θέσεις των προτιμήσεών τους.

Έτσι μπορούμε να θεωρήσουμε και να προτείνουμε τα παρακάτω:

α)Βασικό εργαλείο για την Π.Α., σε συνδυασμό βέβαια με άλλες εξίσου σημαντικές δραστηριότητες, είναι μια αποτελεσματική βιωματική προσέγγιση: αυτή της παιδαγωγικής και αισθητικής- καλλιτεχνικής ταυτόχρονα.

β)Η καλύτερη προσπάθεια αναπαραγωγής, ερμηνείας, σχολιασμού, εξοικείωσης, ονοματισμού και συνείδησης του κόσμου είναι αυτή του παιχνιδιού και όσα η εφαρμογή του συνεπάγεται για την ανακάλυψη της γνώσης μέσα από την αίσθηση και την αισθητική απόλαυση.

γ)Εφαρμογή και επέκταση των παραπάνω δραστηριοτήτων σε όλα τα προγράμματα και φάσεις τους που προϋποθέτει:

Ανάγκη συνεχούς επιμόρφωσης και ανατροφοδότησης των εκπαιδευτικών με τεχνικές και θεατρικούς κώδικες επικοινωνίας συνδυαζόμενους με ερεθίσματα, προβλήματα και περιβαλλοντικές προκλήσεις.

Εντέλει όπως λέει και η Kathrine Daste,                                                                  «Πώς ένα παιδί μπορεί να σταθεί απέναντι στα προβλήματα της ζωής όταν δεν έχει μάθει να εκφράζεται, δεν τολμά να επικοινωνήσει με τους άλλους και εκπλήσσεται ακούγοντας τη δική του φωνή σαν να ήταν κάποιος ξένος;»

 

Βλάχος Ιωάννης, Υπεύθυνος Πολιτιστικών Θεμάτων Δ/νσης Β/θμιας Εκπ/σης Ν. Αχαΐας