Του ΚΩΣΤΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Το κείμενο που ακολουθεί είναι το γενικό (πρώτο) μέρος από την εκτενή εισήγηση του περιβαλλοντολόγου Κώστα Κωνσταντακόπουλου, προϊσταμένου περιβαλλοντικών δράσεων της ΑΔΕΠ του Δ. Πατρέων, στο πολυσυνέδριο FORUM Ανάπτυξης 2008 (Ξεν. ΑΣΤΗΡ, 23Νοε. 2008)
Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Όλοι μας έχουμε συνειδητοποιήσει την επιτακτική ανάγκη για τη  προστασία του περιβάλλοντος , η οποία στοχεύει πρωταρχικά στην υγεία, την ποιότητα της ζωής των ανθρώπων, και στην προστασία της φύσης. Σήμερα η  προσοχή μας εστιάζεται  στο μέλλον,  όπου  με  βάση την αρχή της αειφορίας , και μέσα από μέτρα   που πρέπει να ληφθούν  επιχειρούμε να  καταστήσουμε   το μέλλον  του πλανήτη μας   βιώσιμο.
Αν στη δεκαετία του '80 γεννήθηκε η περιβαλλοντική αφύπνιση, στη δεκαετία του '90  ανακαλύψαμε την αρχή της  αειφορίας. Έκτοτε, η οικολογική προβληματική δεν σταματά μόνο στην ανάλυση και την καταγγελία, αλλά επιχειρεί  να βρει ένα παραγωγικό-οικονομικό μοντέλο ικανό, μέσα στις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης, να ανατρέψει τις σημερινές τάσεις, να οικοδομήσει δηλαδή, ένα πιο βιώσιμο μέλλον. Βιώσιμο για ποιον; είναι το ερώτημα. Για τους αποκλεισμένους του Τρίτου Κόσμου, για τους εκτοπισμένους από το σύστημα, για τους ανέργους, για τις επόμενες γενιές, για τα οικοσυστήματα, είναι το κύριο  μέρος της απάντησης.
Η εφαρμογή της  αειφορίας  δεν είναι τίποτε άλλο από τη προστασία των  θεμελιωδών αγαθών και της ποιότητάς τους  και έχει άμεση σχέση µε τους σκοπούς και τις διαδικασίες της οικονομικής   δραστηριότητας. Γιατί η  αειφορία  δεν μπορεί και δεν πρέπει να παραμείνει ένας μακρύς κατάλογος έργων περιβαλλοντικής και κοινωνικής ανασυγκρότησης. Οφείλει να αποτελέσει σταδιακά ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα εξόδου από την οικολογική και κοινωνική κρίση, βασιζόμενο στην διεπιστημονική προσέγγιση της πολύπλοκης πραγματικότητας που βιώνουμε.
Στη Λισσαβόνα το 2000  η  Ε.Ε. όρισε   τους στρατηγικούς στόχους για την οικονομική και κοινωνική της ανασύνταξη μέχρι το 2010. Η στρατηγική της  Λισσαβόνας συμπληρώθηκε στο Γκέτεμποργκ το 2001 με την απαραίτητη  περιβαλλοντική της διάσταση, υιοθετώντας  τη Στρατηγική για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Η Στρατηγική της Λισσαβόνας θέτει σε πρώτη προτεραιότητα τη  “βελτίωση της ποιότητας ζωής μέσα από την αρχή της αειφορίας  για το παρόν και τις μελλοντικές γενεές. Και οι δύο αυτές  Στρατηγικές της Ε.Ε.  βάζουν σαν κεντρικό  ζήτημα την αναζήτηση κοινών τόπων  μεταξύ της προστασίας του περιβάλλοντος , της επιχειρηματικότητας και της απασχόλησης.
Στη  Παγκόσμια Συνδιάσκεψη  Για το Πλανήτη στο Γιοχάνεσμπουργκ  (2002)  αναδείχτηκε με έμφαση ότι πίσω από την άνευ όρων υιοθέτηση της αναπτυξιακής ιδεολογίας κρύβεται η αγωνία ενός κόσμου ολόκληρου που αδυνατεί  να ελέγξει  την  ταχύτητα των αλλαγών,  πολλώ  μάλλον να τις κατευθύνει προς την επιθυμητή κατεύθυνση.
Κάθε ένας από τους πολίτες που αγωνιά  για τη  σωτηρία του περιβάλλοντος, έρχεται αργά ή γρήγορα αντιμέτωπος με μια διαδεδομένη μοιρολατρική άποψη: ότι η προστασία του περιβάλλοντος έρχεται σε αδήριτη σύγκρουση με την οικονομική ανάπτυξη. Ακόμη και από ανθρώπους ευαισθητοποιημένους και δραστήριους για τα κοινά έχουμε ακούσει να λένε: δυστυχώς, η σύγκρουση αυτή αποτελεί άλυτο δίλημμα, αναπόφευκτα θα επιφέρει καταστροφή για το περιβάλλον και για την ανθρώπινη κοινωνία.
Το πρόβλημα όμως μπαίνει σε λάθος βάση. Η οικονομική ανάπτυξη δεν ταυτίζεται κατ΄ ανάγκη με την οικονομική μεγέθυνση, ούτε με τη σπατάλη φυσικών πόρων. Εν’ κατακλείδι , δεν υφίσταται θεμελιώδης σύγκρουση μεταξύ οικονομικής ανάπτυξης και προστασίας του περιβάλλοντος .
Καλό είναι να διευκρινίσουμε λοιπόν το εξής: Συγχέουμε συνήθως τους όρους οικονομική «μεγέθυνση» (growth) και οικονομική «ανάπτυξη» (development), καθώς στην γλώσσα μας μεταφράζονται αδιακρίτως ως «ανάπτυξη». Όμως δεν πρόκειται βέβαια για το ίδιο πράγμα. «Μεγέθυνση» σημαίνει εξάπλωση σε νέες αγορές, νέα προϊόντα, νέες πηγές πρώτων υλών, ενώ «ανάπτυξη» μπορεί κάλλιστα να σημαίνει λελογισμένη εκμετάλλευση ή ποιοτική αναβάθμιση των υφιστάμενων. Εκεί άλλωστε βασίζεται  και η χρήση του όρου «βιώσιμη ανάπτυξη».
Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες το έχουν αντιληφθεί αυτό από καιρό και ασκούν πολιτικές βιώσιμης ανάπτυξης, μειώνοντας συνεχώς το ποσοστό παραγωγής αποβλήτων ανά προϊόν, ανακυκλώνοντας, επενδύοντας στις ανανεώσιμες μορφές ενέργειας, προστατεύοντας όση άγρια φύση τους έχει απομείνει. Όχι μόνο δεν βλέπουν σύγκρουση ανάμεσα στην οικονομική ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά αντίθετα θεωρούν τη «βιώσιμη» ανάπτυξη ως την μόνη ελπίδα ώστε να υπάρχει οικονομική ευημερία στο μέλλον. Και όμως πρόκειται για χώρες που παράγουν τον πλούτο τους από τη βιομηχανία και όχι από τον τουρισμό, δηλαδή από τη φυσική και πολιτιστική τους κληρονομιά όπως στην Ελλάδα.

Κοινωνική οικονομία
Μέσα από αυτές τις διεργασίες προέκυψε ο όρος της  “Κοινωνικής Οικονομίας” δηλαδή  ένας  τρίτος τομέας, ο οποίος  βρίσκεται ανάμεσα στον ιδιωτικό και στον δημόσιο τομέα, γιατί περιλαμβάνει δραστηριότητες με οικονομικές μεθόδους αλλά με κοινωνικούς σκοπούς. Σ’  αυτή μπορεί να ανήκει μια μη κυβερνητική οργάνωση, μια κοινωνική επιχείρηση, μια ένωση δηλαδή ατόμων και όχι κεφαλαίων που δραστηριοποιούνται σε τομείς όπως της πρόνοιας , της προστασίας περιβάλλοντος, της εμπορευματοποίησης αγροτικών προϊόντων, της πολιτισμικής η τουριστικής ανάπτυξης. Τα κέρδη που προκύπτουν  δεν κατανέμονται αλλά επανεπενδύονται στον οργανισμό.
Το σημαντικότερο που επιτυγχάνουν οι κοινωνικές αυτές μονάδες είναι οι δυνατότητες απασχόλησης μακροχρόνια ανέργων και ατόμων κοινωνικά η γεωγραφικά αποκλεισμένων καθώς και οι ευκαιρίες δραστηριοποίησης συνταξιούχων με στόχο την παράταση του ενεργού βίου.

B. “ΠΡΑΣΙΝΗ” ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

΄Ολο και περισσότερο το παρόν και το μέλλον μας θα χαρακτηρίζεται ως βιώσιμο ανάλογα µε τον βαθμό ενσωμάτωσης  της περιβαλλοντικής διάστασης στην κάθε  οικονομική δραστηριότητα. Η πιο θετική εκδοχή για αυτή την ποιότητα των οικονομικών δράσεων βρίσκεται στην ανάδειξη της ποιότητας και της προστασίας του περιβάλλοντος ως:
α)Συγκριτικού πλεονεκτήματος για την οικονομική και την κοινωνική ανάπτυξη.
β)Παράγοντα άρσης των περιφερειακών και ενδο-περιφερειακών ανισοτήτων.
Η πράσινη επιχειρηματικότητα μαζί µε το θεσμικό πλαίσιο της προστασίας του περιβάλλοντος αποτελεί την αιχμή του δόρατος για την επίτευξη αυτών των στόχων.
Η εμφάνιση της οφείλεται στην ύπαρξη και εφαρμογή περιβαλλοντικής πολιτικής (π.χ. περιβαλλοντικοί φόροι, εμπορεύσιμες άδειες ρύπανσης, όρια ρύπανσης κ.α.)    Η περιβαλλοντική πολιτική δημιουργεί δαπάνες  σε   ρυπαίνουσες   επιχειρήσεις και τις υποχρεώνει, για να ελαχιστοποιήσουν αυτές τις δαπάνες , να καταφύγουν σε ‘καθαρές τεχνολογίες’ και να εκδηλώσουν έτσι  ζήτηση για τα προϊόντα  ή τις υπηρεσίες  της  οικο-βιομηχανίας.
Η πράσινη επιχειρηματικότητα είναι μια αναδυόμενη μορφή οικονομικής δραστηριότητας, που εστιάζεται σε δύο βασικές ανάγκες των σύγχρονων πολιτών και κοινωνιών, στην ποιότητα της ζωής και στην απαίτηση για τη διατήρηση και την ήπια αξιοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος.
“Πράσινη Επιχειρηματικότητα” μπορούν να ασκήσουν φυσικά πρόσωπα με αυτοαπασχόληση, η σταδιοδρομία   ως ελεύθεροι επαγγελματίες ή με τη  δημιουργία μικρών ή μεγάλων επιχειρήσεων.
"Πράσινοι επιχειρηματίες" μπορούν δυνητικά να είναι οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης, οι Συνεταιρισμοί, τα Ανώτατα Πανεπιστημιακά και Τεχνολογικά Ιδρύματα οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις ΜΚΟ και, φυσικά, οι ιδιώτες.
Για  να  κατανοήσουμε  τους νέους αυτούς όρους  αξίζει να  δούμε τα στάδια που περιλαμβάνει ο  οικονομικός κύκλος της βιωσιμότητας:
1. Βιώσιμη απασχόληση
2. Βιώσιμο εισόδημα
3. Βιώσιμη κατανάλωση
4. Βιώσιμη επιχειρηματικότητα &  βιώσιμη επιχείρηση
5. Βιώσιμη παραγωγή, όπου η έννοια της βιώσιμης παραγωγής αναφέρεται κυρίως στους περιβαλλοντικούς όρους εφόσον η βιώσιμη επιχειρηματικότητα καλύπτει τους οικονομικούς όρους.
6. Βιώσιμη κοινωνία που προϋποθέτει βιώσιμα δίκτυα κοινής ωφέλειας και όχι µόνο
7. Βιώσιμη φύση που αυτό σημαίνει ειδική προσαρμογή & στρατηγική που να διατηρεί την αειφορία της φύσης και να μην την προσαρμόζει απόλυτα στις ανάγκες του ανθρώπου .

Όλα αυτά συνθέτουν τον  οικονομικό κύκλο της βιώσιμης ανάπτυξης.  Εδώ  αναδεικνύονται  οι  δύο   μεγάλες  οικονομικές  προκαταλήψεις  της  οικονομίας για τη φύση / περιβάλλον.

1.Το περιβάλλον και η προστασία του είναι οικονομικά ανώφελα.
2. δεν προσφέρονται νέες θέσεις εργασίας.
Η πραγματικότητα όμως διαφέρει. Η  βιομηχανία της ανακύκλωσης κατέχει την τέταρτη θέση στον κόσμο ενώ ακόμη στον τοµέα του τουρισμού το μερίδιο του περιβάλλοντος συνεχώς αυξάνει και επίσης ο τοµέας του περιβάλλοντος έχει σημαντικό μερίδιο πλέον και στην βιομηχανία και σε όλες τις παραγωγικές δραστηριότητες. Τέλος μόνο στον τοµέα της κοινωνικής οικονομίας ο αριθμός των θέσεων εργασίας έχει ακέραια ποσοστά στην απασχόληση στις αναπτυγμένες  χώρες.
Αυτές οι οικονομικές αξίες του περιβάλλοντος υποβαθμίζονται όταν ζητάμε µε τυχοδιωκτικό τρόπο το άμεσο και προσωπικό όφελος σε βραχυχρόνια κλίμακα και ξεχνάμε πως εμείς οι ίδιοι είμαστε δικαιούχοι υγείας, δικαιούχοι αισθητικών απολαύσεων από τη φύση, δικαιούχοι ευζωίας αλλά και ακόμα εκτιθέμεθα στις εξωτερικές επιβαρύνσεις και στον οικονομικό τοµέα άλλων που σκέφτονται και δρουν µε αντίστοιχο τρόπο. Η παρεξήγηση αίρεται αν προσεγγίσουμε  μέσα από την ζωή µας ξανά τη φύση. Η φύση δεν είναι «αγαθό» για µας, αν δεν είμαστε σε επαφή μαζί της και δεν την απολαµβάνουµε.
Η πράσινη επιχειρηματικότητα αποτελεί έναν  επιχειρηματικό  κλάδο µε  μεγάλη ευρύτητα πεδίου. Ο κλάδος αυτός στηρίζεται:
1)Σε µία νέα ζήτηση προϊόντων και υπηρεσιών, που είναι και η γενεσιουργός του αιτία. Αυτή η ζήτηση µπορεί να είναι τόσο η ατομική ζήτηση του καταναλωτή όσο και η κοινωνική ζήτηση για ένα νέο φάσμα προϊόντων και υπηρεσιών.
2)Σε ένα  καινοτόμο σχεδιασμό και
3)Σε µιά  ανασυγκρότηση της οικονομίας στο σύνολό της απέναντι στη φύση, στην κοινωνία και στον άνθρωπο.
Τα νέα αυτά προϊόντα και υπηρεσίες καλούνται να επιτελέσουν δυο σημαντικές αποστολές: αφ’ ενός µεν να βοηθήσουν στην προσαρμογή της οικονομίας στη φύση και την κοινωνική ανάπτυξη, αφ’ ετέρου δε να καλύψουν την ανάγκη των καταναλωτών για µια άλλη ποιότητα ζωής που έρχεται µετά  το  κεκτηµένο  της  ευημερίας των αναπτυγμένων οικονομιών.
Αυτές οι δυο ανάγκες έχουν και κοινό τόπο αλλά και µια διαφοροποίηση µεταξύ τους. Το σίγουρο όμως είναι ότι έχουν κοινή προοπτική για την εκπλήρωσή τους.
Η πράσινη επιχειρηματικότητα είναι ένας  τοµέας, στον οποίο  µπορούµε  να  δούµε να ενεργοποιούνται:
Α.-Οι αυτοδιοικήσεις πρώτου και δεύτερου βαθμού, οι ομάδες παραγωγών, οι συνεταιρισμοί και οι οργανώσεις των καταναλωτών, διαμορφώνοντας έτσι ένα πλαίσιο προσφερόµενων προϊόντων και υπηρεσιών. Αυτό το πλαίσιο έχει θέση και µια  νέα  εµπορευµατική  σχέση και δυναμική, που διαμορφώνει µια καινούργια αγορά.

Β.-Επίσης τα πανεπιστήμια, οι µη κυβερνητικές οργανώσεις αλλά και οι συναφείς εταιρείες  που δραστηριοποιούνται στον τοµέα της πράσινης επιχειρηματικότητας, διάφορους ερευνητικούς τομείς κ.α.

Γ.-Σε ορισμένους άλλους τομείς ενεργοποιούνται οι κυβερνητικές οργανώσεις (μόνες τους ή σε εταιρικά σχήματα), οι διαχειριστικοί φορείς των προστατευόµενων περιοχών και ακόμη και το ίδιο το κράτος. Το κράτος διαθέτει ένα βραχίονα πράσινης επιχειρηματικότητας, που λειτουργεί σαν µια δραστηριότητα η οποία  μορφώνει µια οικονομία κλίμακας και έναν στρατηγικό  σχεδιασμό για τη βιώσιμη ανάπτυξη.
∆.-Το πιο κρίσιμο όμως σημείο για την πράσινη επιχειρηματικότητα, η πιο κρίσιμη δυναμική διαμορφώνεται και θα διαμορφωθεί σε καθαρά ιδιωτικοοικονομική κατεύθυνση. Αυτό συμβαίνει επειδή είναι ένας τοµέας πρόκλησης για νέους επιχειρηματίες, για τις γυναίκες, καθώς για αυτές αποτελεί ένα προνομιακό πεδίο για έξοδο στις δραστηριότητες ήπιας παραγωγής, ή για υφιστάµενες  επιχειρήσεις και για νέα εταιρικά σχήματα. Αυτή η πρόκληση αναδεικνύεται στην αναζήτηση παραγωγή νέων προϊόντων και στον προσδιορισμό και κάλυψη μιας νέας καταναλωτικής ζήτησης, που θα µπορεί να εκπληρώνει τους όρους της βιώσιμης ανάπτυξης.

Πού ασκείται η πράσινη επιχειρηματικότητα
1)Στις  προστατευόµενες  περιοχές
Η πράσινη επιχειρηματικότητα είναι ένας προνομιακός και καθοριστικός κλάδος οικονομικής δραστηριότητας για τη βιωσιμότητα των προστατευόµενων περιοχών.
Στις προστατευόµενες περιοχές η πράσινη επιχειρηματικότητα έρχεται να αναδείξει ένα συγκριτικό µειονέκτηµα εντατικής ανάπτυξης - λόγω ειδικών περιορισμών που υφίσταται στις περιοχές αυτές- σε συγκριτικό πλεονέκτημα  μίας άλλης κατεύθυνσης της ανάπτυξης.
Έτσι στις προστατευόµενες περιοχές διαμορφώνεται εκείνη η δυναμική που αποτελεί τον πιλότο και την καινοτομία για την οικοανάπτυξη, για τον πυρήνα αυτού του  μοντέλου ανάπτυξης, που πρέπει να εξαπλωθεί όλο και πιο πολύ κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα.
Οι περιοχές αυτές διακρίνονται από την έμφαση στην ποιότητα της βιώσιμης ανάπτυξης. Αν και ο πυρήνας της προστατευόµενης περιοχής αποτελεί κατά κανόνα  ένα πεδίο αποκλεισμού της επιχειρηματικότητας, ωστόσο το τµήµα της προστατευόµενης περιοχής που τον περιβάλλει είναι αυτό στο οποίο κυρίως θα ασκηθούν οι νέες αυτές επιχειρηματικές δράσεις µε τη συγκεκριμένη ποιότητα. Παρόμοιες δράσεις θα ασκούνται και στην ευρύτερη περιοχή που περιβάλλει το σύνολο της προστατευόµενης περιοχής.
Επομένως η εσωτερική  ζωνοποίηση των περιοχών Νatura (δηλ. ο διαχωρισμός τους σε ζώνες),  όπως διαφαίνεται στα Σ∆  (Σχέδια διαχείρισης) και τις ΕΠΜ (Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες), προσδιορίζει και διαφοροποιεί και τις επιτρεπόμενες οικονομικές δραστηριότητες ανάλογα µε τον επιδιωκόμενο βαθμό προστασίας για κάθε ζώνη.
2)Σε  µη  προστατευόµενες περιοχές
Αυτές  μπορεί να είναι είτε η ευρύτερη περιοχή που περιβάλλει µια προστατευόµενη  περιοχή είτε µια άλλη περιοχή που να  μην έχει καμιά  σχέση µε µια  προστατευόµενη. Οι περιοχές αυτές διακρίνονται από µια ζήτηση για µια νέα ποιότητα ζωής που συνδέεται µε την προστασία του περιβάλλοντος και της φύσης και γι’ αυτό στοχεύει στην ισορροπία ανάμεσα σε αυτήν και τον άνθρωπο.
Πλήθος πολιτικών, για το νερό, την ενέργεια, τον καταναλωτή, τα απορρίµµατα κ.ά. συνοδεύονται από την ανάπτυξη  μίας ανάλογης πράσινης επιχειρηματικότητας χωρίς γεωγραφικά όρια. Ωστόσο στις προστατευόµενες περιοχές η ανάγκη και οι ευκαιρίες για  Π.Ε.  αποκτάει  μεγαλύτερη έμφαση.
Οι δραστηριότητες των πράσινων επιχειρήσεων μπορούν να καλύπτουν όλους τους τομείς της οικονομίας :
•    Πρωτογενή (βιολογικά προϊόντα, βιοποικιλότητα)
•    Δευτερογενή (Τρόφιμα, Χειροτεχνία, Ανακύκλωση)
•    Τριτογενή (εμπόριο πράσινων προϊόντων)
•    Τεταρτογενή (επικοινωνία, προβολή, πιστοποίηση)
Μαζί με τα πλεονεκτήματα όμως πρέπει να σημειώσουμε και κάποια  μειονεκτήματα που συνοδεύουν ένα πράσινο εγχείρημα και που συνήθως είναι το υψηλό κόστος προϊόντων και υπηρεσιών. Στην Ελλάδα ειδικά υπάρχουν και πρόσθετα εμπόδια: Ελλιπείς υποδομές, ανενεργό θεσμικό πλαίσιο, κοινωνικές αγκυλώσεις κ.α.
Αν δεν  υπάρχει σαφές ρυθμιστικό πλαίσιο για άσκηση περιβαλλοντικής πολιτικής είναι πολύ δύσκολο  να εμφανισθούν η  να διατηρηθούν πράσινες οικονομίες. Η πράσινη οικονομία μπορεί να δημιουργήσει σημαντικά οφέλη τόσο σε κοινωνικό όσο και σε ιδιωτικό επίπεδο και να συμβάλει σημαντικά στην επίτευξη της αειφορίας. Η εμφάνιση , διατήρηση και ανάπτυξη της όμως δεν είναι ούτε αυτονόητη ούτε αυτόματη .Η δημιουργία και διατήρηση πρασίνων οικονομιών θα πρέπει να αποτελεί ένα βασικό στόχο των σύγχρονων κοινωνιών.
Η εμπειρία του 3ου ΚΠΣ καθώς και ο Σχεδιασμός του ΕΣΠΑ , εξασφαλίζει  τη τεχνογνωσία  και τους πόρους  για την ανάπτυξη αυτού του κλάδου  και στη χώρα μας. Μια πλειάδα Προγραμμάτων και Κ.Π  υποστήριξε  και υποστηρίζει  την ανάπτυξη  των πράσινων επιχειρήσεων.
Όλα σχεδόν τα προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενσωματώνουν την πράσινη συνιστώσα στα επί μέρους μέτρα και δράσεις τους.

Ενδεικτικά προγράμματα χρηματοδότησης πράσινων επιχειρήσεων
• Επιχειρησιακό απασχόλησης -κατάρτισης
  - Κατάρτιση ανέργων (περιβάλλον- πολιτισμός)
  - Πράσινη αυτοαπασχόληση
• Leader Plus
  - Αγροτουρισμός
  - Αξιοποίηση φυσικών πόρων
  • URBAN
   - Προστασία - ανάπλαση αστικών περιοχών
• EQUAL
  - Ισότητα - Ίσες ευκαιρίες στην απασχόληση
  - Περιβαλλοντικές δράσεις
• ΙΝΤEREG IV
  - Διασυνοριακή συνεργασία
• Π.Ε.Π. Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα
  - Άμβλυνση περιφερειακών ανισοτήτων
  - Περιβαλλοντική διάσταση
• ΕΠ.ΑΝ. (Ανταγωνιστικότητα) για Υπ. Ανάπτυξης
  - Ενεργειακή αειφορία
  - Α.Π.Ε., Εξοικονόμηση, Τ/Θ, Φ/Α, βιομάζα, κτίρια
• LIFE +
  - Φύση
  - Περιβάλλον
• EΤΕΡΠΣ (Εθνικό)
• Επιμέρους προγράμματα ανά Υπουργείο π.χ. ΕΠΕΑΕΚ του Υπ. Παιδείας
•  Προγράμματα προστασίας Περιβάλλοντος και Π.Ε
• Πρόγραμμα Δράσης για τις Περιβαλλοντικές Τεχνολογίες (ETAP)
• Ευρωπαϊκό Ταμείο Αλιείας (ΕΤΑ)
• Χρηματοδοτικό Μέσο Προσανατολισμού της Αλιείας (ΧΜΠΑ)
• Στρατηγικές εταιρικής κοινωνικής ευθύνης (ΕΚΕ)
• Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕπ)
• Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (EKT)
• Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ)